La classificassion dij Fonz Ij Brandé n° 56, 2015, pag. 73-77 Giuseppe Sanero / Bepe Sané (Dragonòt) Carmagnòla (TO) Somari - L'autor a dëscriv la classificassion dël Regn dij Fonz, scond ël Còdes Anternassional ëd Nomencladura Botànica [1]. Nòte a la redassion - Quand as parla d'argoment specialìstich (për esempi d'argoment sientìfich) a fà dabzògn ëd dovré le paròle dël lengagi specialìstich relativ a l'argoment. Coste paròle, për qualsëssìa lenga dovrà (anglèis, alman, fransèis, e via fòrt) a son derivà dzortut da grech e latin e a son scrivùe ant la grafìa e la fonética dla lenga corenta. La midema ròba as fà an piemontèis: për esempi, dal grech μύκης, μύκητος i l'avroma an piemontèis "micet", un pòch com an italian i l'oma "miceti", an fransèis "mycétes" e an anglèis "mycetes". O purament dal latin GENERE(M) i l'avroma la paròla sientìfica "géner", diferensià da "gënner", un pòch com an italian "genere" a l'é diferensià da "genero" e an fransèis "genre" da "gendre". L'òm a l'ha sempe sentì, fin da l'antichità, lë bzògn ëd classifiché le còse. La classificassion tradissional an tre Regn, animal, vegetal e mineral, a part dai prim savant ëd la stòria, a riva fin a Linneus (Carl von Linné) che a la dovra anco' ant soa euvra "Systema Naturae" [2], e a l'é cola pi conossùa ant la cultura popolar. Da na mira sientìfica, la classificassion dij Regn ëd la Natura a l'é cangià bastansa, rispet antlora e rispet a la classificassion popolar. Prima 'd tut a l'é stàit chità 'l Regn mineral; peui, con l'invension e l'usagi dël microscòpi a son stàit dëscurvì tanti organism ch'as podìo pa vëdd-se sensa strument e a son stàit creà doi o tre Regn neuv për lor; e, dzortut, a l'é stàit creà 'l Regn dij Fonz, separà da coj dle Piante e dj'Animaj. La figura sota a mosta un-a dle pi complete classificassion dij Regn ëd la Natura [3]. Ch'as varda la tabela a pag. 73. Costa classificassion a spart j'essi vivent an doi Domini, a scond che le célule a sio senza nùcleo (ij procariòt, riunì ant ël Domini Prokaryota) o purament ch'a l'abio 'n nùcleo diferensià (j'eucariòt, riunì ant ël Domini Eukaryota). Ij procariòt a son j'essi vivent pi antich e pi sempi, sensa nùcleo, e a son spartì an doi Regn: ël Regn dij Bater (o Bacteria) e 'l Regn ëd j'Archeobater (o Archaea). Costi ùltim a riunisso dij bater ch'a vivo an condission impossìbij: ambient motobin salà, o motobin càud, o motobin përfond, e via fòrt. J'eucariòt a son j'essi vivent con le célule a nùcleo diferensià, ij pi sempi a son fàit da na célula sola, peui a son viaman pi organisà, fin a rivé ai dinosàur d'un temp, a le balen-e d'adess e a l'òm. J'eucariòt a son spartì an quatr Regn: ansem ai Regn ëd j'Animaj e dle Piante, a-i é 'l Regn dij Protista (o Protozoa) ch'a conten ëd j'essi vivent monocelular o fàit ëd célule pòch organisà, e 'l Regn dij Fonz. Ij fonz a son stàit butà ant un Regn a part dzortut për soa manera 'd nutrisse: a son pa bon a creesse da soj le sostanse nutritive, com le piante, ma a deuvo troveje già bel che pronte, com j'animaj. Ma, al contrari 'd j'animaj, as alimento pa për digestion, ma për assorbiment. Ij caràter ch'a spartisso con le piante a son la mancansa 'd mobilità e la riprodussion për spore, ch'a peulo smijé a jë smens ëd le piante. Con cheiche Division d'animaj a spartisso la composission ëd la mëmbran-a celular, ch'a conten chitin-a e nen celulosa, com le piante. Ij fonz a l'han peui dij component pròpi, parèj dël "trealosi" (un sùcher). La classificassion ëd j'essi vivent ampostà da Linneus, a prevëddìa dle partìe sempe pi cite e pi definìe, a parte dai Regn, e peui Class, Órdin, Géner e Specie. A l'ùltim scalin, la Specie a l'era andividuà dai nòm ëd Géner e Specie, convension ch'a l'é dovrà anco' adess e a l'é ciamà "notassion binomial" ( a l'é parèj com che na Specie a l'abia "cognòm" e "nòm"). Con ël passé dj'agn e l'aumenté dle conossense jë scalin ëd classificassion a son chërsù, ma l'architetura a l'é restà la midema: adess, për esempi për ël Regn dij Fonz, jë scalin ëd classificassion a son Division, Class, Órdin, Famija, Géner e Specie. Lë schema sì sota a mosta le partìe prinsipaj dël Regn dij Fonz (ij fonz inferior, le mofe, le "ruso", e via fòrt, a son pa mostà): C'as varda la tabela a pag. 74. La Division Eumycota a conten ij fonz ant ël ver sens ëd la paròla, an mente la Division Lichenes a conten ij "lichen", ch'a son formà da n'associassion simbiòtica tra 'n fonz e n'alga. La Division Eumycota, cola dij fonz "ver", as divid an due Class ciamà Ascomycetes e Basidiomycetes, a scond ëd com ch'a son fàite le struture celular ch'a pòrto le spore (për semplicità as consìdero nen le Class dij fonz inferior). La figura sì sota a mosta la distinsion fondamental tra le struture 'd riprodussion dj'ascomicet e dij basidimicet (coste struture as peulo mach vëdd-se al microscòpi). Ch'as varda la prima figura a pag. 75. J'ascomicet a formo e a maduro le spore an drinta dij sachèt ch'a son ciamà "asch" (dal grech ἀσκός, visadì "sach"). Generalment mincadun asch a l'ha eut spore, ma a peul avèjne 'd pi o 'd men, e j'asch a peulo avèj dle forme pi rionde che col ëd la figura. Ij basidimicet a formo e a maduro le spore a la sima 'd célule ciamà "basidi" (dal grech βάσις, visadì "apògg"). Generalment i basidi a pòrto quatr spore, ma a peulo avèjne 'd men; për esempi, le sarìdole coltivà (jë "champignon") a n'han mach doe. La spartission an Órdin ch'a l'é mostà ant lë schema 'd prima, a l'é cola 'd Fries [4] e, combin ch'a sia superà, a ven dovrà përché a l'é sempia. Fries a l'avìa spartì j'ascomicet an doi Órdin: Discales, j'ascomicet ch'a vivo fòra 'd tèra (ciamà parèj përché soens a l'han la forma 'd cit disch o copëtte); Tuberales, j'ascomicet ch'a vivo sot tèra (esempi avosà an Piemont a son le trìfole). Ij basidimicet a j'ero spartì an tre Órdin: Agaricales, ij fonz ch'a l'han n'imeni (visadì na part riprodutiva) formà da lamele o da tùboj ch'as peulo dëstachesse (për esempi le "sarìdole" o ij "bolé"); Aphyllophorales, ij fonz che, al contrari, a l'han n'imeni nen formà da lamele o da tùboj ch'as peulo dëstachesse (për esempi le lenghe dël bòsch); Gasterales, ij fonz ch'a l'han l'imeni an drinta al fonz midem (për esempi le "lofie"). Minca Órdin a l'é, a soa vira, spartì an vàire Famije. Le Famije a son spartìe an Géner e ij Géner an Specie. Man a man ch'as cala ant la scala geràrchica, le partìe a son specificà sempe mej, fin ch'as riva a l'ùltim scalin, la Specie. La definission clàssica dë Specie a dis che na specie a l'é "n'ansem d'essi sìngoj fértij an tra 'd lor e bon a generé dij dissendent fértij". Da già che ant ël Regn dij Fonz as peul pa verifichesse 'l requisì dla fërtilità ancrosià, la Specie ant ij Fonz a l'é definìa com "n'ansem d'essi sìngoj con determinà caràter morfològich, macroscòpich e microscòpich ch'a resto ij midem". Për fé n'esempi 'd com ch'a l'é la classificassion completa 'd na Specie 'd fonz, i dovreroma na Specie che da nòste part a dovrìa esse bin conossùa. La Specie dla figura a ven ciamà "taron" a Carmagnòla e an vers ij Roé i l'heu sentila ciamé "tron". Sò nòm sientìfich (binomial) a l'é Paxillus involutus. A l'é na specie che da 'n pòchi d'agn a l'é considerà velenosa, ma an Piemont a l'era motobin consumà, a l'era fin-a vendùa an sij mercà e a peul desse che a-i sio dij vej fonzé ch'a la mangio anco'. Ch'as varda la prima figura a pag. 75. (La velenosità dë sta specie a l'é stàita arconossùa fin dal 1944, quand che n'avosà micòlogh alman, Julius Schäffer, a l'ha mangiane tanti për fam (a l'era temp ëd guèra), a l'é stàit arcoverà an ospidal con la fomna, e a l'é mòrt dòp vàire di. Ant j'agn 1980 a l'é dëscurvisse che 'l fonz a scaten-a na reassion "auto-imunitaria", ch'a fà an manera che le célule imunitarie a consìdero ij glòboj ross com dle célule forestere e che a j'ataco. La distrussion dij glòboj ross, un-a dle prinsipaj component dël sang, a peul porté a gròsse complicassion e fin a la mòrt. La reassion auto-imunitaria a ciapa pòche përson-e e, për sòn, a l'é andaje tanti agn a arconòsse la velenosità dë sta Specie.) La tabela sì-sota a mosta la classificassion dël "taron" (o "tron") con tùit ij prinsipaj scalin ëd la sistemàtica: Scalin ëd la classificassion Nòm ëd lë scalin Descrission ëd lë scalin Regn Fungi Essi ch'a peulo pa creesse da soj le sostanse nutritive e ch'as nutro për assorbiment. Division Eumycota A conten ij fonz "ver", diferent da le mofe, le "ruso", e via fòrt. Class Basidiomycetes A conten ij fonz ch'a produvo le spore dzor le célule ciamà "basidi". Për ess-ne sicur a ventrìa dovré 'n microscòpi. Órdin Agaricales A conten ij fonz con lamele o tùboj ch'as peulo dëstachesse. La specie sota esam a l'ha dle lamele bin visible. Famija Paxillaceae Famija 'd fonz che, da na mira 'd vista evolutiva, a comprend dë specie ëd transission tra ij fonz a lamele e ij fonz con tùboj. Géner Paxillus Fonz a forma d'ambossor pien o 'd lenga, saprofìtich o micorìsich. Spore brun-e, elìtiche. Célule giontà con giont a bogla. Specie Paxillus involutus (Batsch) Fr., 1838 Capel largh fin a 15 cm, a l'inissi a pupa, tachiss an mes, color brun giaunastr, oliva o rusnent. Bòrd vlutà, a l'inissi anrolà, scanalà. Lamele s-ciasse, color mostarda peui brunastre, motobin sporcante, separàbij da la carn (prové a fé score l'ongia arlongh la gamba). Gamba àuta fin a 8 cm e larga fin a 2 cm, soens rossastra an bass. Jë studios, për esse pi precis, a dòvro vàire àutri scalin, com sot-Órdin, sot-Famija, Tribù, e via fòrt, ma për un travaj d'esempi com cost, a basta dovré jë scalin prinsipaj. Man a man che jë studi a van anans, as serca 'd rende sempe pi precise le classificassion e, ant j'ùltim agn, as dòvra fin-a l'anàlisi genética ma a-i é anco' tant travaj da fé, e sòn a rend lë studi dij fonz motobin anciarmant. E a-i é sempe la fiusa, an virand për bòsch o për parch, për pra o për camp, ëd trové col fonz o cola varietà 'd fonz che gnun a l'ha mai trovà ni dëscrivù. Bibliografìa [1] International Association for Plant Taxonomy - International Code of Botanical Nomenclature - http://www.bgbm.org/iapt/nomenclature/code/SaintLouis/0000St.Luistitle.htm [2] Caroli Linnaei - Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis - (1758-1759) ed. 10 [3] Cavalier-Smith - "Only six kingdoms of life" (2004) [4] Elia Fries (1794-1878) - "Systema Mycologicum" (1821-1832) e via fòrt Home Page Artìcoj an piemontèis