Da l'ONU a le Region: strument ëd tùa lenghìstica Ij Brandé n° 53, 2012, pag. 31-33 Giuseppe Sanero / Beppe Sané (Dragonòt) Carmagnòla (TO) Le pi amportante Organisassion mondiaj a son sagrinasse d'armarché l'amportansa dla tùa dle lenghe parlà an tut ël mond. La lenga a l'é 'l costituent pi amportant ëd la coltura d'un pòpol, la lenga a l'é 'l mojen dovrà për trasmëtte la coltura d'un pòpol, la lenga a l'é lòn ch'a ten ansema un pòpol. Përdùa la lenga, un pòpol a esist pa pi e a deuv për fòrsa assimilesse a n'àutr pòpol. Jë studios a l'han classificà pi 'd 6.000 lenghe parlà an sla Tèra, ma a së stima che da sì a 100 agn pi 'd la metà a sio sparìe për mancansa 'd parlant. Li tra ste lenghe an perìcol a ancamin-a a essje 'dcò nòst Piemontèis. Essendje tante lenghe parej an perìcol, a l'é vnù un but ëd tute le pi amportante Organisassion mondiaj col dë stabilì dij prinsipi për la tùa 'd tute le lenghe. Sia L'ONU che soa Organisassion Coltural (l'UNESCO) a l'han stabili dij prinsipi valèivoj a livel mondial; d'àutra part, ël Consèj d'Euròpa a l'ha portà an vigor na Carta dle Lenghe Regionaj e Minoritarie, valèivol a livel europengh. A dovrìa peui esse un travaj dël podèj esecutiv (donca un travaj ëd minca Stat) col ëd buté an euvra sti prinsipi-sì. Darmagi che da nòste part as buta pa an euvra sti prinsipi-sì, ansi, darmagi che as fasa pròpi 'l contrari e che adiritura as combato le lenghe com ël Piemontèis. Ma ancaminoma a andé a conòsse ij prinsipi 'd tùa lenghistica stabilì da l'ONU e da l'Euròpa, e vëddroma peui com ch'a son ëstàit tradì 'nt la legislassion nassional o com ch'a son ëstàit cancelà 'nt la legislassion regional. ONU: La Diciarassion Universal dij Drit ëd l'Òm La Diciarassion Universal dij Drit ëd l'Òm [1] a l'é stàita emanà da l'ONU dël 1948. Già ant l'artìcol 2 as treuva sità, tra ij drit fondamentaj, col gropà a la lenga che un a parla: «Mincadun a l'é titolar ëd tùit ij drit e le libertà enunsià an sta Diciarassion-sì, sensa distinsion ëd gnun-e sòrt, com ... la lenga, ... An pi, as farà pa gnun-e distinsion an base a lë stat polìtich, giurìdich o antërnassional dël pais o dël teritòri dont na përson-a a aparten, ...» Da la formulassion ëd l'artìcol 2 a-i ven-o fora almanch ste conseguense-sì: a) pa gnun a peul esse discriminà a motiv ëd soa lenga; b) a l'ha pa gnun-e amportanse se la lenga a sia arconossùa da le stat o a sia pa arconossùa. Pensoma mach a tute le vire che l'artìcol 2 ëd la Diciarassion Universal a ven dësmentià. Për esempi: 1) vàire vire a l'han anvitane a parlé italian, nopà che piemontèis, «përchè qui siamo in Italia»? E bin, chi ch'an anvita a pa parlé piemontèis a pista la Diciarassion Universal, përchè a rispeta pa 'l drit ëd mincadun a parlé ant soa lenga e përchè a fa n'at ëd discriminassion an base a la lenga che i parloma; 2) iv arcorde peui 'd col Ufissi ëd Colocament ëd Pinareul ch'a l'avia arfudà 'd publiché n'arserca 'd përsonal ch'a parlèissa piemontèis? E bin, col Ufissi ëd Colocament a l'avia pistà la Diciarassion Uni-versal, përchè a l'avia pa rispetà 'l drit ëd mincadun ëd travajé ant soa lenga. UNESCO: «Endangered Languages» e «Intangible Cultural Heritage» L'UNESCO (Organisassion ëd le Nassion Unìe për la Coltura) a l'ha compilà n'Atlant ëd le lenghe an perìcol con ël but, com as dis ant la prima pàgina [2], «... ëd cudì la diversità lenghìstica dël mond an tra ij decisor polìtich, le comunità dij parlant e 'l pùblich an general, ...». Da la prima pàgina 'd l'Atlant as peul andesse an sl'"Atlant Interativ", da anté as peul ciamesse l'elench ëd le 31 lenghe italian-e an perìcol, comprèis nòst piemontèis. A venta armarché che an mentre 'l but ëd l'UNESCO a l'é col ëd cudì le lenghe an perìcol, ël but dij binpensant italian a smija col ël fé meuire prima ch'as peul ste 31 lenghe. Ëdcò euvra dl'UNESCO a l'é la Convension për la Cudìa dël Patrimòni Nen Material [3] (Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage) che a comprend espressament la tùa dle lenghe («... tradission e espression oraj, comprèis la lenga com mojen ëd trasmission dël patrimòni nen material ...») e a comprend l'insegnament ëd le lenghe («... dzortut con l'ansegnament formal o anformal ...»). Na vòta ëd pi, darmagi che la Convension a ven-a pa dovrà për cudì nòste lenghe. Euròpa: La Carta Europenga dle Lenghe Regionaj e Minoritarie La Carta Europenga dle Lenghe Regionaj e Minoritarie a l'é andàita an vigor dël 1998, d'apress che 5 pais a l'avìo ratificala. Le vërsion ufissiaj a son an anglèis e an fransèis; sta precisassion a l'é amportanta përchè andrinta a ste doe lenghe la paròla «dialect» a veul di «variant ëd na lenga» e a l'ha pa 'l significà dëspresiativ che a l'ha la paròla italian-a «dialetto» (precisassion da ten-e a ment, përchè quàich binpensant italian a l'avìa ancaminà a generé confusion, an scrivend che as sà pa 'd precis còs ch'a sia dialet e còs ch'a sia lenga). Ant ël «Preàmbol» ëd la Carta (la vërsion anglèisa as peul trovesse ambelessì: [4]) as treuvo dle motivassion motobin amportante: - «... la tùa dle lenghe stòriche regionaj o minoritarie d'Euròpa ... a contribuiss a manten-e e a dësvlupé le tradission e la richëssa coltural ëd l'Euròpa» - «... ël drit a dovré na lenga regional o minoritaria ant la vita privà e pùblica a costituiss un drit pa alienàbil...» - «... la tùa e la promossion ëd le lenghe regionaj o minoritarie ... a rapresenta un contribù amportant për l'edificassion ëd n'Euròpa fondà an sij prinsipi dla democrassia e dla diversità coltural, ...» A ven peui definì an manera ciàira lòn ch'as antend për «lenga regional o minoritaria»: «a. con l'espression "lenghe regionaj o minoritarie" a s'antendo le lenghe I) tradissionalment parlà andrinta al teritòri 'd në stat da sitadin ëd col stat ch'a costituisso un grup coma nùmer pi cit dël rest ëd la popolassion ëd lë stat, e II) diferente da la lenga ufissial ëd col ëstat; cola espression a comprend pa ni ij dialet ëd la lenga ufissial ëd le stat ni le lenghe dj'imigrà; ... » Dàite ste definission-sì, a arzulta ciàir che tute le 31 lenghe an perìcol identificà da l'UNESCO a son da consideré lenghe Regionaj o Minoritarie, përchè: a) a son pa parlà an tut lë stat italian e a son parlà da na popolassion pi cita dël 50% ëd la popolassion italian-a; b) a son pa dialet ëd l'italian (sòn-sì a lo scriv fin-a l'Academia dla Crusca ant ij sò document). Euròpa: Rapòrt n° 4745 dël Consèj d'Euròpa Ël Rapòrt n° 4745 dël Consèj d'Euròpa [5], an data 12 giugn 1981, a l'é 'l Rapòrt original dont a l'é nassuje la Carta Europenga dle Lenghe Regionaj. Ant ël Rapòrt a j'ero già stàite arconossùe, an mes a tute le lenghe europee, ste lenghe-sì: Furlan, Ladin, Milanèis, Piemontèis, Veneto (an anglèis: Friulan, Ladin, Meneghino visadi Milanese, Piedmontese, Venetian). Com as vëdd, ël Consèj d'Euròpa un elench mìnim ëd Lenghe Regionaj a l'avìa già falo. ITALIA: Lej nassional 482/99 e lej regionai La lej 482/99, con ël tìtol «Norme an materia ëd tùa dle minoranse lenghìstiche stòriche» [6], a l'era stàita aprovà, d'apress ëd longa discussion, dël 1999. Ch'as nòta che a l'artìcol 2 a dis: «An atuassion ëd l'artìcol 6 ëd la Costitussion ..., la Repùblica a-j dà la tùa a la lenga e a la coltura dle popolassion ... ch'a parlo 'l fransèis, ël franch-provensal, ël furlan, ël ladin, l'ossitan e 'l sardagneul». A ven da ciamesse: ma a le popolassion che a parlo, për esempi, ël Véneto o 'l Milanèis o 'l Piemontèis (lenghe arconossùe dal Rapòrt dël Consèj d'Euròpa), as dà pa la tùa ni a la lenga ni a la coltura?! La Region Piemont a l'avìa aprovà la Lej Regional n. 11 dël 7 avril 2009, con ël tìtol «Tùa, valorisassion e promossion dël patrimòni lenghìstich dël Piemont» [7] abrogand, ant ël midem temp, la Lej regional ëd prima, ch'a l'era dël 1990. La Cort Costitussional a l'ha diciarà pa legìtim l'usagi dle paròle «lenga piemontèisa» an 4 paràgraf, an përmëttend-ne (bontà soa) anco' l'usagi an 2 paràgraf. La lej arzultanta, d'apress ëd la decision ëd la Cort Costitussional, a l'é pegiorà rispet a cola dël 1990. Rivà a la fin ëd nòsta passà an sij prinsipaj strument ëd tùa lenghìstica antërnassionaj e nassionaj, i podoma fé ij cont. Se i-j ciamèisso, a coj ch'a l'han ël podèj polìtich e coltural, s'a son d'acòrdi con la Diciarassion Univèrsal o con la Carta Europenga, an arsponderìo 'd sicur positivament. Ma cancelé le paròle «lenga piemontèisa» da na lej regional a l'é-lo pa na discriminassion dël piemontèis, vietà da la Diciarassion Univèrsal? E esclude 'l piemontèis da la tùa dla lej 482/99, a l'é-lo pa esclude na lenga arconossùa dal Consèj d'Euròpa? [1] http://www.un.org/en/documents/udhr/index.shtml [2] http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/index.php [3] http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=00006 [4] http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/textcharter/default_en.asp [5] http://digidownload.libero.it/alpdn/Biblioteca/Doc4745CouncilOfEurope.pdf [6] http://www.camera.it/parlam/leggi/994821.htm [7] http://arianna.consiglioregionale.piemonte.it/ariaint/TESTO?LAYOUT=PRESENTAZIONE&TIPODOC=LEGGI&LEGGE=11&LEGGEANNO=2009 Home Page Artìcoj an piemontèis